Zašto nestaju šume pitomog kostanja?

Kostanji, kesteni, koštanji, maruni… kako god ih nazivali, ovi neprikosnoveni simboli jeseni neupitno upotpunjuju ambijentalni mozaik mediteranske flore našeg zaliva. 

Po naučnoj klasifikaciji, pitomi kesten kao i hrast pripada porodici bukvi (Fagaceae L.). Smatra se da potiče iz Male Azije, najvjerovatnije iz Armenije. Danas se može naći širom Sredozemlja na područjima koja imaju specifična geografska, klimatska kao i geološka odličja. Zemljišta sa povišenom koncentracom krečnjačkih karakteristika mu ne prijaju zato najčešće raste na zemljištu koje je nastalo raspadanjem silikatnih stijena. Za optimalni rast traži rastresita, plodna, umjereno suva i jako kisela zemljišta (pH 4-5). Kostanjima odgovara topla, blaga i vlažna klima. Stablo kostanja može da naraste oko 30 metera. 

Prepoznatljivi po bodljikavoj košuljici u kojoj se nalaze, plodovi dozrijevaju tokom septembra i oktobra. U optimalnim uslovima, jedno odraslo stablo može da da oko 200 grama plodova na godišnjem nivou. Dok se plodovi divljeg kostanja ne mogu jesti, pitomi kostanj pronalazi put do naših trpeza u raznim oblicima. Miris pečenih plodova nagovještava hladnije vrijeme i u sebi nosi specifičnu toplinu i osjećaj ugodnosti. Upotrebljava se kao dodatak mnogim prehrambenih proizvodima. Od bezglutenskog kestenovog brašna, preko kandiranih kostanja do meda od cvijeta kestena, ova biljka pruža višestruke koristi. Pored svega nabrojanog, kostanj je prepoznat i po ljekovitim svojstvima pa se tako listovi koriste u narodnoj medicine kao čaj protiv kašlja, između ostalog.

Pored koristi koja se ogleda u korišćenju samog drveta i ubiranja plodova kostanja, bitno je spomenuti da stabla kestena kod nas igraju i bitnu ulogu pri ublažavanju erozije.

Kod nas

U 19. vijeku, poznati botaničar Robert Visiani (1800-1878),  koji je otpočeo medicinsku službu u Kotoru,  u svom djelu Flora Dalmatica navodi prisustvo vrste Castanea sativa (Mill.) na području Vrmca. 

Danas, šume pitomog kestena u Crnoj Gori nalazimo na svega nekoliko lokaliteta u Boki Kotorskoj (u predjelu Savinske Dubrave, Kostanjice, na padinama Vrmca prvenstveno u predjelu Gornjeg i Donjeg Stoliva) kao i u okolini Rumije (Ostros, Livari). Dok su šume kostanja u Ostrosu starije, one na području Boke se smatraju mladim šumama i stabla rastu mahom na terasastim površinama. 

Pored kulturnog, pejzažnog i ekonomskog značaja, šume kostanja imaju i neupitan ekološki značaj u Crnoj Gori. Zbog svojih vrijednosti, šume su prepoznate kao bitna staništa na međunarodnom nivou kao dio mreže Natura 2000: 9260 Castanea sativa woods.

Zbog čega nestaju šume pitomih kostanja?

Rak kestenove kore prouzrokovan je štetnom gljivicom Cryphonectria parasitica (poznatom i pod nazivom Endothia parasitica Anderson). Štetni parazit C. parasitica podstiče pojavu rana na kori stabla kao i granama koje postepeno dovode do pucanja. Stablo koje je zaraženo brzo se osuši. Širenje zaraze se nesmetano dešava pomoću vjetra, odnosno askospora. Smatra se da ptice i insekti takođe doprinose raznošenju bolesti. 

Ova bolest vodi porijeklo iz Azije i po raspoloživim podacima, smatra se da je prenesena u Sjedinjene Američke Države početkom prošlog vijeka, a potom i u Evropu tokom Prvog svjetskog rata. U Crnoj Gori prvi slučajevi su zabilježeni još 1960-tih prvenstveno u blizini Ostrosa, na području Rumije. Ubrzo nakon, rak kestenove kore potvrđen je i na području Boke Kotorske. 

Pitomi kostanji su napadnuti i od strane kestenove ose šiškarica (Dryocosmus kuriphilus L.) - invanzivne vrste koji u zadnjih nekoliko godina pustoši naše šume. Odrasla ženka ose polaže jaja na pupoljke kestena mahom tokom ljetnjih mjeseci. Larve vremenom rastu i stvaraju specificne "šiški" na drvetu iz kojih izlaze odrasle jedinke. Svojim štetnim djelovanjem onemogućavaju nastanak novih plodova i dovode do odumiranja i sušenja stabala. Zbog brzine širenja i neefikasnosti tretmana, poneki mještani je nazivaju i surlašem za kostanje. 

. . .

Nameće se pitanje šta je urađeno do sada da se doprinese održavanju ovih šuma? Očigledni su pokušaji pojedinaca i lokalnih udruženja da skrenu pažnju na ove izuzetno štetne parazite. Tako su 2013. godine, Udruženje Kamelija i Mjesna zajednica Stoliv u okviru Kostanjade organizovali okupljanje stručnjaka koji su se bavili temom  “Stanje i valorizacija plantaža kestena u Crnoj Gori sa posebnim osvrtom na lokalitet Stoliva”.

Nakon mnogo vremena, inicijativa da se Vrmac proglasi parkom prirode bi uskoro trebala da se realizuje. Stoga se nadamo da će se u narednom periodu ovom problemu posvetiti veća pažnja i da će se poduzeti odgovarajuće mjere zaštite zdravih i revitalizacije oštećenih stabala pitomog kestena.

Naslovna fotografija: Unsplash/Hansjörg Keller

Fotografija 1: Unsplash/Sare